ارتقای کنترل کیفیت در آزمایشگاه‌های بالینی:

نقشی نوین برای سرم های تجمعی

مقدمه

در محیط پیچیده و تخصصی آزمایشگاه‌های بالینی، کنترل کیفیت به عنوان یکی از ارکان اصلی تضمین دقت و صحت نتایج آزمایش‌ها مطرح است. استفاده از سرم‌های ترکیبی یا Pooled Serum، به عنوان ابزاری کارآمد برای کنترل کیفیت داخلی، به دلیل ویژگی‌های عملی و اقتصادی خود مورد توجه قرار گرفته است. Pooled Serum از ترکیب سرم‌های مختلف با یکدیگر به منظور ایجاد یک نمونه استاندارد و پایدار تشکیل می‌شود که می‌تواند در آزمایش‌های تکرارپذیر و مقایسه‌ای به کار گرفته شود. این روش نه تنها باعث کاهش هزینه‌ها و نیاز به منابع تجاری گران‌ قیمت می‌شود بلکه با ایجاد یکنواختی در نمونه‌ها، بهبود دقت و قابلیت اطمینان نتایج را به همراه دارد. در این مقاله، به بررسی فرآیند تهیه و کاربردهای Pooled Serum در کنترل کیفیت آزمایشگاه‌های بالینی خواهیم پرداخت، و مزایا و چالش‌های مربوط به استفاده از این رویکرد نوآورانه را مورد تحلیل قرار خواهیم داد.

تهیه سرم انبوه یا Pooled Serum

اصول تهیه سرم انبوه

برای ساختن یک ماده کنترلی مناسب به عنوان اولین قدم در کنترل کیفیت اندازه گیری های کمی بایستی موارد زیر مورد توجه قرار گیرد.

از سرم انبوه با استفاده از نگهدارنده های مختلف مانند سدیم آزاید، مونواتیلن گلایکول و اتان دیول که تحت شرایط خاص تهیه شده باشند می توان در شرایط خاص به عنوان کنترل دقت استفاده کرد. برای تهیه پولد سرم های مناسب، مواد افزودنی خاصی نیاز است. هر چند برای کنترل سدیم و پتاسیم و برخی آنالیت ها استفاده از کنترل های لیوفیلیزه بهتر است. در این صورت آزمایشگاه باید مقدار مصرف شش ماه تا یک سال خود را یک جا تهیه کند سپس می تواند با اندازه گیری های متعدد مقدار هدف (تارگت) و محدوده پولد سرم را محاسبه کند. همان طور که ذکر شد پولد سرم به عنوان کنترل دقت مورد استفاده قرار می گیرد و کنترل دقت در تست های کمی یکسان بوده و فرقی بین بیوشیمی و هورمون وجود ندارد. فقط سنجش میزان آنالیت ها باید به درستی انجام شود و محدوده تست ها مشخص شوند.

ماده کنترلی باید برای مدت طولانی پایداری داشته باشند و در عین حال فاقد مواد نگهدارنده و مداخله کننده باشند.

بهتر است کنترل مشابه نمونه انسانی برای آزمایش انتخاب شود. به عنوان مثال کنترل های با پایه سرم، ادرار، خون.

برای انتخاب ماده کنترلی باید به سازگاری آن با محلول های مورد استفاده در دستگاه ها و عدم وجود اثرات زمینه ای (Matrix Effect) اطمینان حاصل شده باشد.

ماده کنترل بایستی به لحاظ ویژگی و مشخصات، هموژن بوده و غلظت متغیرهای موجود در آنها یکسان باشد.

باید از لحاظ عدم وجود عوامل بیماریزا و مسری بررسی شده باشد.

روش جمع آوری:

هر روز پس از انجام آزمایش ها، سرم های اضافی بیماران را که لیپمیک، ایکتریک و همولیز نباشد تا رسیدن به حجم موردنظر در یک ظرف پلاستیکی استریل جمع آوری کنید و در فریزر نگهداری نمایید. (حجم سرم باید برای شش ماه کاری کافی باشد)

پس از اتمام جمع آوری، سرم ها را از فریزر خارج کنید و در دمای اتاق ذوب نمایید و سپس سانتریفیوژ کرده و از کاغذ واتمن عبور دهید.

سرم انبوه را خوب مخلوط کرده و پس از تعیین حجم مجددا در فریزر قرار دهید.

پس از انجماد، سرم را از فریزر خارج کرده و بگذارید کاملا بی حرکت در آزمایشگاه ذوب شود.

مقدار 15 درصد از حجم آن را برداشته و به جای آن به همان حجم منواتیلن گلیکول یا اتان دیول خالص اضافه نمایید.می توان به جای منواتیلن گلیکول از سدیم آزاید هم استفاده کرد.

پس از مخلوط کردن، آنالیت های لازم را اندازه گیری نمایید.

برای تعیین مقدار آنالیت ها تعداد 20 بار و هر روز یک بار هر یک از آنالیت ها اندازه گیری می شود و پس از خارج کردن مقادیر پرت مقدار میانگین، SD را محاسبه کرده و با استفاده از فرمول Mean±2SD تارگت و محدوده سرم کنترل مشخص می شود که می توان در بخش های کمی مانند بیوشیمی و هورمون از آن استفاده کرد.

در صورت پایین بودن مقدارآنالیت در سرم پایه، به مقدار لازم آنالیت های قابل افزودنی مانند قند و اوره و … اضافه نمایید. برای اضافه کردن، مقداری از آنالیت (مانند قند و … ) را در مقدار کمی سرم انبوه حل نموده و پس از انحلال کامل آن ها را به ظرف اصلی منتقل نمایید.

مثال:

اگر میزان قند پایه را 120 میلی گرم در صد میلی لیتر در نظر بگیریم و مقدار قند اندازه گیری شده 100 میلی گرم در صد میلی لیتر باشد و مقدار حجم سرم 400 میلی لیتر باشد مقدار لازم برای افزودن آنالیت به سرم انبوه به صورت زیر محاسبه می شود.

میلی گرم گلوکز در صد میلی لیتر سرمà    120-100=20 mg/dl

مقدار گلوکزی که باید به 400 میلی لیتر سرم اضافه شود برابر با 80 میلی گرم در صد میلی لیتر خواهد بود.

20×4 = 80 mg/dl

پس از مخلوط شدن کامل، آن را در ویال های مناسب تقسیم کرده و در دمای -4 درجه نگهداری نمایید. نقطه انجام مونواتیلن گلایکول -13 درجه است و توصیه نمی شود سرم ها را در دمای کمتر از -10 درجه نگهداری شوند.

نکات مورد توجه:

می توان با استفاده از معادله آرنیوس Arrhenius Equation پایداری نمونه انبوه جمع آوری شده را برای دماهای مختلف تعیین کرد و بر اساس مدت زمان استفاده و امکانت دمایی موجود در مرکز نگهداری نمونه انبوه را انجام داد.

در تهیه پولد سرم می توان به جای مونواتیلن گلیکول از سدیم آزاید استفاده کرد. در مراجع مقدار 0.5 گرم پودر سدیم آزاید برای هر 100 میلی لیتر سرم عنوان شده است. ولی می توان از مقادیر 0.5 گرم تا یک گرم برای هر 100 میلی لیتر نمونه استفاده کرد.

همان طور که گفته شد محدودیت هایی در استفاده از پولد سرم یا نگهدارنده های مختلف وجود دارند. مونواتیلن گلایکول و یا سدیم آزاید به عنوان آنتی بیوتیک و باکتریواستاتیک در پولد سرم ها استفاده می شوند و هر کدام مزایا و معایبی دارند؛ بنابراین پولدسرم ها باید بر اساس نیاز و نوع مصرف با استفاده از نگهدارنده مناسب تهیه شود.

استفاده از مونواتیلن گلایکول برای اندازه گیری لیپیدها و لیپوپروتیین ها مناسب نیست. برای لیپید ها بهتر است از سدیم آزاید به عنوان نگهدارنده استفاده شود. همچنین سدیم آزاید باعث مهار آنزیم پراکسیداز می شود به همین علت ممکن است در روش های الایزا که معمولا از آنزیم پراکسیداز استفاده می شود و روش های بیوشیمیایی مبتنی بر آنزیم پراکسیداز ممکن است مشکل ایجاد نماید. نمونه سرم انبوه که با سدیم آزاید جمع آوری شده باشد برای اندازه گیری سدیم نیز مناسب نیست.

سری کتاب های تضمین کیفیت در آزمایشگاه های پزشکی ” کنترل کیفیت در بخش های بیوشیمی، خون شناسی و هورمون” جلد 3 تالیف (دکتر مظفر جباری)

https://www.jcdr.net/articles/PDF/18567/64088_CE[Ra1]_F(IS)_QC(KK_IS)_PF1(AG_OM)_PFA(AG_KM)_PN(KM).pdf

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33293781/

مرتبط با مقاله: کنترل کیفیت آزمایشگاه های بالینی در غیاب سرم کنترل