چکیده
خطاهای پری‌آنالیتیکال، که ۶۰-۷۰٪ از کل خطاهای آزمایشگاهی را تشکیل می‌دهند، عمدتاً ناشی از فرآیندهای نادرست نمونه‌گیری هستند. این مقاله به بررسی تأثیر نمونه‌گیری استاندارد در کاهش این خطاها می‌پردازد و راهکارهای عملی برای بهبود کیفیت پیش‌تحلیلی را ارائه می‌دهد.

مقدمه

خطاهای پری‌آنالیتیکال شامل اشتباهات در درخواست آزمایش، آماده‌سازی بیمار، جمع‌آوری نمونه، انتقال و ذخیره‌سازی است که می‌تواند منجر به نتایج نادرست و تصمیمات بالینی اشتباه شود. نمونه‌گیری استاندارد به عنوان اولین خط دفاعی، نقش کلیدی در کاهش این خطاها ایفا می‌کند.

دسته بندی خطاهای آزمایشگاهی:

در آزمایشگاه‌های بالینی، خطاها به طور کلی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند و هر دسته شامل زیرخطاهای خاص خود است:

1. خطاهای پیش تحلیلی (Pre-analytical):
   • جمع‌آوری نادرست نمونه (نوع یا شرایط نامناسب)
   • برچسب‌گذاری نادرست نمونه‌ها
   • حمل و نقل و ذخیره‌سازی غیرصحیح
   • زمان‌بندی نامناسب برای نمونه‌گیری
   • آماده‌سازی نادرست بیمار (مانند عدم رعایت ناشتا بودن)
2. خطاهای تحلیلی (Analytical):
   • عدم کالیبراسیون صحیح دستگاه‌ها
   • استفاده از معرف‌ها و مواد شیمیایی تاریخ گذشته
   • خطا در تکنیک‌ یا روش تحلیلی
   • اشتباهات هنگام کار با دستگاه‌های خودکار
3. خطاهای پساتحلیلی (Post-analytical):
   • خطا در تفسیر نتایج
   • تاخیر در گزارش‌دهی نتایج
   • اشتباه در ارسال نتایج به پزشک مربوطه
   • عدم مقایسه صحیح نتایج با معیارهای نرمال
4. خطاهای مرتبط با مدیریت و سیستم‌ها:
   • ناکارآمدی سیستم مدیریت اطلاعات آزمایشگاهی (LIS)
   • عدم تطابق فعالیت‌های آزمایشگاهی با استانداردها و مقررات
   • مدیریت نادرست موجودی معرف‌ها و ملزومات
5. خطاهای انسانی:
   • خطاهای ناشی از خستگی، عدم تمرکز یا آموزش ناکافی پرسنل
   • اشتباهات ناشی از سو تفاهم‌ها یا ارتباط اشتباه بین پرسنل

خطاهای pre-analytical  :

خطاهای پیش تحلیلی (پری آنالیتیکال) در کنترل کیفیت آزمایشگاه‌های بالینی شامل جمع‌آوری نمونه نادرست، برچسب‌گذاری نادرست نمونه‌ها، نگهداری نادرست نمونه‌ها، تأخیر در انتقال نمونه به آزمایشگاه و رعایت نکردن شرایط انتقال صحیح (مثل دما و زمان) است. همچنین، استفاده از وسایل جمع‌آوری ناقص یا نامناسب، عدم رعایت دستورالعمل‌های آماده‌سازی بیمار پیش از نمونه‌گیری (مثل نخوردن غذا در آزمایش‌های قند خون)، نقص در ثبت درست اطلاعات بیمار، و انتخاب نادرست نوع نمونه (مثل نوع خون یا ادرار) جزو این خطاها محسوب می‌شوند. مدیریت مؤثر این خطاها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، آموزش کارکنان و استفاده از تجهیزات مناسب برای تضمین صحت و دقت نتایج آزمایش‌ها است.

استاندارد نمونه گیری در آزمایشگاه های بالینی:

استانداردهای نمونه‌گیری در آزمایشگاه‌های بالینی بر اساس چک‌ لیست ارزیابی و استانداردهای ایزو بر اصول متعددی استوار هستند که تضمین‌کننده کیفیت و دقت نتایج آزمایش‌ها می‌باشند. ابتدا، بررسی دقیق درخواست پزشک و کسب موافقت آگاهانه بیمار ضروری است. محیط آزمایشگاه باید تمیز و مجهز به تمامی تجهیزات لازم باشد و از وسایل نمونه‌گیری استریل و یک‌بار مصرف استفاده شود. شناسایی صحیح بیمار با استفاده از برچسب‌های هویتی و کارت شناسایی اهمیت ویژه‌ای دارد. همچنین، آماده‌سازی بیمار از طریق توضیح مراحل به او و پایبندی به شرایط مربوط به تغذیه مانند ناشتا بودن جزء مراحل پایه‌ای پیش‌نمونه‌گیری می‌باشد.

در فرآیند نمونه‌گیری استفاده از روش‌های استاندارد برای جمع‌آوری خون، ادرار و سایر مایعات بدن همراه با رعایت نکات استریل و استفاده صحیح از تکنیک‌ها ضروری است. برچسب‌گذاری دقیق نمونه‌ها با اطلاعات کامل شامل نام بیمار، نوع نمونه و تاریخ و زمان نمونه‌گیری از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است تا امکان پیگیری و تحلیل صحیح اطلاعات فراهم گردد. نمونه‌ها باید در شرایط مناسب محیطی نظیر دمای مناسب و ظروف بسته نگهداری و منتقل شوند و نکات ایمنی و پیش‌نیازهای انتقال درون یا بیرون‌آزمایشگاهی رعایت گردد.

مستندسازی دقیق اطلاعات مرتبط با نمونه‌گیری و استفاده از سیستم‌های مدیریت اطلاعات آزمایشگاهی (LIMS) به تقویت مدیریت داده‌ها کمک می‌کند. علاوه بر این، بایستی کنترل‌های کیفی منظم بر روی فرآیندهای نمونه‌گیری انجام شود و بازخوردها به‌ صورت مداوم ارزیابی شود تا امکان بهبود و به‌روزرسانی مداوم روش‌ها بر اساس جدیدترین استانداردها فراهم گردد. آموزش و ارتقای مهارت کارکنان نیز از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی ویژه و اطمینان از آگاهی از استانداردها و روش‌های جدید، نقش حیاتی در تضمین کیفیت فرآیندهای نمونه‌گیری ایفا می‌کند. با رعایت این اصول، می‌توان کیفیت و دقت فرآیند نمونه‌گیری در آزمایشگاه‌های بالینی را بهبود بخشید و اطمینان حاصل کرد که نتایج به‌دست‌آمده دقیق و معتبر هستند.

شرایط نگهداری نمونه

ذخیره‌ سازی و نگهداری نمونه‌ها در آزمایشگاه‌های بالینی یکی از مراحل حساس و حیاتی است، زیرا شرایط نامناسب می‌تواند منجر به تغییرات شیمیایی، بیولوژیکی یا فیزیکی در نمونه شود و نتایج آزمایش‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. شرایط استاندارد نگهداری نمونه‌ها معمولاً شامل موارد زیر است:

1. دمای نگهداری:
   • دمای اتاق (15-25 درجه سانتی‌گراد): برخی نمونه‌ها ممکن است در دمای اتاق نگهداری شوند، اما این شرایط برای همه نوع نمونه مناسب نیست.
   • یخچال (2-8 درجه سانتی‌گراد): بیشتر نمونه‌های بیولوژیکی مانند خون و ادرار برای مدت کوتاهی در یخچال نگهداری می‌شوند.
   • فریزر (-20 تا -80 درجه سانتی‌گراد): نمونه‌هایی که نیاز به نگهداری بلندمدت دارند، مانند سرم یا پلاسما، معمولاً در فریزر نگهداری می‌شوند.
2. رطوبت: نمونه‌ها باید در مکان‌های خشک نگهداری شوند تا از تأثیرات رطوبت بر روی آنها جلوگیری شود.
3. پرتوهای نور مستقیم: نور می‌تواند باعث تجزیه یا تغییرات در برخی نمونه‌ها شود، به همین دلیل آن‌ها باید در محیط‌های تاریک یا در ظروف مات نگهداری شوند.
4. جلوگیری از آلودگی متقاطع: نمونه‌ها باید به گونه‌ای ذخیره شوند که از آلودگی به وسیله سایر نمونه‌ها یا مواد شیمیایی جلوگیری شود.
5. استفاده از ظروف مناسب: برای ذخیره‌سازی، استفاده از ظروف ویژه و مناسب که مانع نشتی و تبخیر نمونه‌ها شوند توصیه می‌شود.
6. برچسب‌گذاری صحیح: نمونه‌ها باید به‌طور واضح و خوانا برچسب‌گذاری شوند تا از اشتباه در شناسایی و ثبت آنها جلوگیری شود.

تأثیر شرایط نگهداری نامناسب می‌تواند باعث همولیز خون، رشد باکتریایی در ادرار، تغییر در سطح آنزیم‌ها و پروتئین‌ها، و یا خراب شدن کلی نمونه شود که در نهایت به نتایج نادرست منجر می‌شود. رعایت شرایط استاندارد نگهداری نمونه‌ها در کیفیت نتایج و دقت تشخیص‌ها نقش بسیار مهمی دارد.

نتیجه‌گیری

اجرای نمونه‌گیری استاندارد با ترکیب پروتکل‌های ساختاریافته، فناوری‌های پیشرفته و آموزش مداوم، کلید کاهش خطاهای پری‌آنالیتیکال است. این رویکرد نه تنها هزینه‌های آزمایشگاهی را کاهش می‌دهد، بلکه قابلیت اطمینان نتایج را برای تصمیم‌گیری بالینی بهبود می‌بخشد

منابع:

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23163106

https://www.needle.tube/resources-articles/the-standard-protocols-for-sample-handling-in-clinical-labs