مقدمه

در آزمایشگاه‌های بالینی، دقت و صحت نتایج آزمایش‌ها نقش حیاتی در تشخیص و درمان بیماران دارد. خطاهای تحلیلی یا استفاده از روش‌های نامعتبر می‌تواند منجر به گزارش نتایج نادرست شود و پیامدهای جبران‌ناپذیری در سلامت بیمار ایجاد کند. به همین دلیل، تأیید صحت (Method Verification/Validation) یکی از الزامات کلیدی در مدیریت کیفیت آزمایشگاه‌ها است. این فرآیند شامل ارزیابی عملکرد یک روش یا دستگاه جدید در شرایط واقعی آزمایشگاه و مقایسه آن با معیارهای آماری معتبر می‌باشد. آزمون‌های آماری در این حوزه ابزار اصلی برای تحلیل داده‌ها و قضاوت درباره صحت روش به شمار می‌روند.

انواع آزمون‌های آماری تأیید صحت

آزمون دقت (Precision)

هدف: بررسی میزان تکرارپذیری نتایج در شرایط یکسان.
روش: محاسبه میانگین، انحراف معیار (SD) و ضریب تغییرات (CV).
کاربرد: اگر CV به‌دست‌آمده کمتر یا مساوی با معیار پذیرش باشد، روش از نظر دقت قابل قبول است.

آزمون صحت (Trueness/Accuracy)

هدف: ارزیابی نزدیکی میانگین نتایج آزمایش به مقدار واقعی یا مقدار مرجع.
روش: استفاده از مواد مرجع معتبر (CRM) یا مقایسه با روش استاندارد.
تحلیل آماری: آزمون t تک‌نمونه‌ای برای بررسی تفاوت میانگین با مقدار مرجع.

مقایسه روش‌ها (Method Comparison)

هدف: ارزیابی عملکرد یک روش جدید در مقایسه با روش مرجع یا دستگاه موجود.
روش‌ها: Passing-Bablok یا Deming regression، آزمون t زوجی.
معیار: شیب و عرض از مبدأ در رگرسیون باید در محدوده قابل قبول باشند.

توافق (Agreement)

هدف: بررسی تطابق بین دو روش یا دو آزمایشگر.
روش: تحلیل Bland-Altman، ضریب همبستگی درون‌کلاسی (ICC).
کاربرد: نشان می‌دهد آیا روش جدید می‌تواند جایگزین روش قبلی شود یا خیر.

آزمون خطی بودن (Linearity)

هدف: بررسی توانایی روش در ارائه نتایج متناسب با غلظت‌های مختلف آنالیت.
روش: آماده‌سازی رقت‌های سریالی و اندازه‌گیری آن‌ها.
تحلیل: رگرسیون خطی (R² بالا و شیب نزدیک ۱) یا ANOVA.

آزمون حد تشخیص (LoD) و حد اندازه‌گیری (LoQ)

هدف: تعیین پایین‌ترین غلظتی که روش می‌تواند شناسایی یا به‌طور کمی گزارش کند.
روش: چند بار اندازه‌گیری نمونه‌های با غلظت پایین و محاسبه SD.
تحلیل: LoD≈میانگین بلانک+3SD و LoQ≈میانگین بلانک+10SD.

آزمون بایاس (Bias)

هدف: اندازه‌گیری اختلاف سیستماتیک بین روش آزمایش و مقدار واقعی.
روش: محاسبه تفاوت میانگین روش آزمایش با مقدار مرجع یا نتایج روش مقایسه‌ای.
تحلیل: آزمون t و محاسبه درصد بایاس.

جدول خلاصه آزمون‌های آماری تأیید صحت

برای مطالعه مقاله آزمون های آماری دقت در آزمایشگاه های بالینی کلیک کنید.

نتیجه‌گیری

تأیید صحت روش‌های آزمایشگاهی یک مرحله حیاتی در مدیریت کیفیت و تضمین قابلیت اعتماد نتایج در آزمایشگاه‌های بالینی است. آزمون‌های آماری نقش اصلی را در این فرآیند ایفا می‌کنند؛ چراکه امکان ارزیابی عینی و علمی روش‌ها را فراهم می‌آورند. از آزمون دقت و صحت گرفته تا بررسی خطی بودن، بایاس و توافق روش‌ها، هرکدام جنبه‌ای از عملکرد روش را پوشش می‌دهند. انتخاب آزمون مناسب باید بر اساس نوع آزمایش، الزامات بالینی و استانداردهای مرجع انجام شود. در نهایت، استفاده صحیح از این آزمون‌ها موجب ارتقای کیفیت نتایج، افزایش اعتماد پزشکان و بهبود مراقبت از بیمار خواهد شد.

منابع

CLSI (Clinical and Laboratory Standards Institute)

International Organization for Standardization (ISO)

ISO 15189:2022: Medical laboratories – Requirements for quality and competence