تأثیر شرایط نگهداری نمونه‌ها بر دقت نتایج آزمایشگاهی

مقدمه

مرحله پیش‌تحلیلی در چرخه آزمایشگاهی، شامل جمع‌آوری، نگهداری، و انتقال نمونه‌ها است و بر اساس مطالعات علمی بیش از ۶۰٪ خطاهای آزمایشگاهی در این مرحله رخ می‌دهد. دقت نتایج آزمایشگاهی تا حد زیادی وابسته به کیفیت و پایداری نمونه‌هاست و کوچک‌ترین خطا در شرایط نگهداری می‌تواند منجر به نتایج گمراه‌کننده شود. به عنوان مثال، کاهش قند خون در نمونه‌های تأخیری یا همولیز ناشی از حمل‌ونقل نامناسب از جمله مشکلات رایج هستند. در این مقاله، عوامل مختلف مؤثر بر شرایط نگهداری نمونه‌ها بررسی شده و راهکارهای کاربردی برای آزمایشگاه‌ها ارائه می‌شود.

اهمیت مرحله پیش‌ آنالیز

مرحله پیش‌تحلیلی یا پیش آنالیز شامل تمام فرآیندهایی است که قبل از انجام تست انجام می‌شود. در این مرحله خطاهایی همچون دمای نامناسب، زمان طولانی تا آنالیز، یا استفاده از لوله نامناسب می‌توانند منجر به کاهش اعتبار نتایج شوند. در یک مطالعهLippi) و همکاران، ۲۰۱۱ (گزارش شد که بیش از ۷۰٪ مشکلات آزمایشگاهی مربوط به این مرحله است. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر نمایان می‌شود که بدانیم تصمیم‌های بالینی پزشکان بر اساس همین نتایج اتخاذ می‌شوند.

تأثیر دما و زمان نگهداری

دمای نگهداری یکی از مهم‌ترین پارامترها در پایداری نمونه‌ها است. برخی آنالیت‌ها مانند گلوکز در دمای اتاق به سرعت کاهش می‌یابند زیرا سلول‌های خونی همچنان مصرف قند را ادامه می‌دهند. بنابراین توصیه می‌شود که نمونه‌های خون برای تست قند، بلافاصله سانتریفیوژ شده و در دمای ۴ درجه نگهداری شوند. از سوی دیگر، آنزیم‌ها و پروتئین‌ها ممکن است در دمای پایین‌تر پایدارتر باشند. به عنوان مثال، کراتین کیناز (CK) در نمونه‌های نگهداری‌شده در دمای اتاق طی ۲۴ ساعت کاهش محسوسی نشان می‌دهد.

چرخه‌های یخ‌زدگی و ذوب

یخ‌زدگی و ذوب مکرر یکی از مشکلات جدی در نگهداری طولانی‌مدت نمونه‌ها است. پروتئین‌ها و آنزیم‌ها به ویژه در برابر این چرخه‌ها آسیب‌پذیر هستند و فعالیت آن‌ها کاهش می‌یابد. یک راهکار عملی، تقسیم نمونه‌ها به چندین ویال کوچک است تا هر بار فقط بخش موردنیاز ذوب شود. برای مثال، در آزمایش‌های ژنتیک توصیه می‌شود DNA استخراج‌شده در aliquotهای کوچک و در دمای ۸۰- درجه نگهداری شود.

نوع لوله و افزودنی‌ها

انتخاب لوله و افزودنی مناسب تأثیر مستقیم بر دقت نتایج دارد. استفاده از لوله‌های حاوی EDTA برای آزمایش‌های هماتولوژی استاندارد است، در حالی که برای تست‌های بیوشیمی سرم باید از لوله‌های فاقد ضدانعقاد استفاده شود. به عنوان نمونه، استفاده غیرصحیح از هپارین می‌تواند موجب رقیق‌شدن نمونه و تغییر در غلظت برخی آنالیت‌ها شود.

جدول تأثیر گذر زمان بر پایداری برخی آنالیت‌ها در شرایط نگهداری مختلف

حمل و نقل نمونه‌ها

انتقال نمونه‌ها بین مراکز مختلف باید با رعایت استانداردهای دما و ایمنی انجام شود. استفاده از جعبه‌های ایزوله، یخ خشک، و کنترل لرزش از الزامات اساسی است. مطالعات نشان داده‌اند که همولیز ناشی از حمل‌ونقل نامناسب می‌تواند باعث افزایش کاذب سطح پتاسیم شود و تفسیر بالینی را به شدت تحت تأثیر قرار دهد.

تفاوت شرایط نگهداری در انواع نمونه‌ها

شرایط نگهداری بسته به نوع نمونه متفاوت است. برای نمونه‌های خون، جداسازی سریع سرم یا پلاسما حیاتی است. در مورد ادرار، افزودن نگهدارنده یا نگهداری در دمای پایین مانع رشد باکتری می‌شود. در مایع مغزی-نخاعی (CSF)، آنالیز سریع توصیه می‌شود زیرا سلول‌ها به سرعت تخریب می‌شوند و شمارش دقیق امکان‌پذیر نخواهد بود.

راهکارهای عملی برای آزمایشگاه‌ها

• تهیه دستورالعمل‌های مکتوب (SOP) برای نگهداری و انتقال نمونه‌ها
• آموزش مداوم پرسنل در زمینه خطاهای پیش‌تحلیلی
• استفاده از سیستم‌های حمل‌ونقل استاندارد با کنترل دما
• پایش دوره‌ای کیفیت نمونه‌ها با تست‌های کنترل داخلی
• ثبت دقیق شرایط نگهداری هر نمونه در نرم‌افزار آزمایشگاه (LIS)

نمونه‌های واقعی از تأثیر شرایط نامناسب

۱. در یک آزمایشگاه بیمارستانی گزارش شد که سطح پتاسیم بیماران به طور غیرعادی بالا است. بررسی‌ها نشان داد که دلیل آن همولیز ناشی از تکان شدید نمونه‌ها در حمل‌ونقل بوده است.
۲. در یک مطالعه بر روی ۵۰ نمونه خون، غلظت گلوکز پس از ۲ ساعت در دمای اتاق تا ۷٪ کاهش یافت. این موضوع تأکید می‌کند که نمونه‌های قند خون باید در اسرع وقت پردازش شوند.
۳. در آزمایش‌های سرولوژی، ذخیره‌سازی مکرر در دمای -۲۰ درجه و ذوب مکرر منجر به کاهش آنتی‌بادی‌ها شد.

نتیجه‌گیری

شرایط نگهداری نمونه‌ها یکی از کلیدی‌ترین عوامل در تضمین کیفیت نتایج آزمایشگاهی است. توجه به دما، زمان، نوع لوله، چرخه‌های یخ‌زدگی و حمل‌ونقل صحیح می‌تواند خطاهای پیش‌تحلیلی را به میزان زیادی کاهش دهد. آزمایشگاه‌ها باید با اجرای راهکارهای عملی، مانند آموزش پرسنل، استفاده از SOPها، و پایش مداوم کیفیت نمونه‌ها، اطمینان حاصل کنند که نتایج نهایی دقیق و قابل اعتماد هستند.

منابع

1. Lippi G, et al. Preanalytical quality improvement: from dream to reality. Clin Chem Lab Med. 2011.
2. Simundic AM, et al. Preanalytical variation and laboratory errors in clinical practice. Biochem Med. 2012.
3. Kift RL, et al. The effect of storage conditions on sample stability in the routine clinical laboratory. Ann Clin Biochem. 2015.