درک ریسک و مدیریت آن در آزمایشگاه ها

مقدمه:

اهمیت مدیریت ریسک در آزمایشگاه‌های بالینی بسیار بالاست، زیرا این محیط‌ها نقش کلیدی در فرآیند تشخیص، درمان و پایش بیماران دارند و هرگونه خطا یا حادثه می‌تواند تاثیری مستقیم و جدی بر سلامت بیماران بگذارد. با پیاده‌سازی مدیریت ریسک، می‌توان خطرات و اشتباهات احتمالی را شناسایی، ارزیابی و کنترل کرد و بدین ترتیب از بروز آسیب به بیماران، پرسنل و حتی تجهیزات و هزینه‌های اضافی جلوگیری نمود. مدیریت ریسک، همچنین به ارتقای کیفیت خدمات آزمایشگاهی، افزایش اطمینان نتایج و رعایت الزامات قانونی و استانداردها کمک می‌کند و موجب اعتماد بیشتر پزشکان و بیماران به فرآیندهای آزمایشگاهی می‌شود. لذا پرداختن نظام‌مند به مدیریت ریسک، بخش جدایی‌ناپذیر تضمین ایمنی و کیفیت در آزمایشگاه‌های بالینی است.

ریسک چیست و مدیریت ریسک به چه معناست؟

پیش از آنکه به تعریف ریسک بپردازیم بهتر است تفاوت آن را با خطر بشناسیم.

خطر عبارت است از احتمالی که حادثه باعث صدمه و خسارت شود. بنابراین ریسک احتمال بالفعل شدن یک خطر بالقوه است. در مقالات آتی به تفسیر خطا و راه های کنترل آن میپردازیم.

براساس منابع معتبر علمی و مقالات مطرح، ریسک در آزمایشگاه‌های بالینی به معنای احتمال وقوع یک رویداد یا شرایطی است که می‌تواند تأثیر منفی بر صحت، ایمنی، کیفیت یا کارایی آزمایش‌ها و در نهایت، سلامت بیماران بگذارد. ریسک‌ها می‌توانند شامل خطاهای انسانی، مشکلات تجهیزات، خطاهای فرایندی، یا عوامل محیطی باشند.

مدیریت ریسک مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و فرآیندهای سیستماتیک است که با هدف شناسایی، ارزیابی، کنترل و نظارت بر خطرات و تهدیدهای بالقوه در محیط آزمایشگاه انجام می‌شود تا احتمال وقوع حوادث و پیامدهای منفی به حداقل برسد و کیفیت و ایمنی خدمات حفظ و ارتقا پیدا کند. این فرایند شامل گام‌هایی مانند شناسایی ریسک‌ها، تحلیل و ارزیابی آن‌ها، طراحی و اجرای اقدامات کنترلی و در نهایت، بررسی و بازنگری مستمر اثربخشی این اقدامات است. مدیریت ریسک نه تنها از بروز خطا و آسیب جلوگیری می‌کند، بلکه به بهبود مستمر و ارتقاء استانداردهای حرفه‌ای در آزمایشگاه‌های بالینی نیز کمک شایانی می‌نماید.

تفاوت اصلی خطر (Hazard) و ریسک (Risk) در این است که خطر به هر منبع، وضعیت یا عملی گفته می‌شود که بالقوه می‌تواند به آسیب، صدمه یا زیان منجر شود، مانند مواد شیمیایی سمی، تجهیزات معیوب یا خطای انسانی. اما ریسک به احتمال وقوع آن آسیب به‌همراه شدت پیامدهای ناشی از آن اطلاق می‌شود. به بیان دیگر، “خطر” ماهیت آسیب‌زا بودن یک عامل را نشان می‌دهد، در حالی که “ریسک” میزان احتمال و شدت آسیب ناشی از قرار گرفتن در معرض آن خطر را توصیف می‌کند. بنابراین، ریسک ترکیبی از احتمال بروز یک رخداد ناخواسته و پیامد احتمالی آن است، در حالی که خطر، فقط به وجود یک عامل آسیب‌زا اشاره دارد.

رسیدگی به خطرها و فرصت ها:

آزمایشگاه باید ریسک ها و فرصت های مربوط به فعالیت های آزمایشگاه را در موارد زیر در نظر بگیرد:

الف) ایجاد اطمینان از اینکه سیستم مدیریت، به نتایج مورد نظر خود دست می یابد.

ب) ایجاد فرصت هایی برای دستیابی به مقصود و اهداف آزمایشگاه

پ) پیشگیری یا کاهش تبعات نامطلوب و اشکالات بالقوه در فعالیت های آزمایشگاه

ت) دستیابی به بهبود

آزمایشگاه باید موارد زیر را طرح ریزی کند:

الف) اقداماتی جهت رسیدگی به این ریسک ها و فرصت ها. اقداماتی که جهت رسیدگی به ریسک ها و فرصت ها انجام می شود، باید متناسب با تاثیر بالقوه بر اعتبار نتایج آزمون باشد.

ب) گنجاندن و اجرای این اقدامات در سیستم مدیریت

ج) ارزیابی اثربخشی این اقدامات

فنون مورد استفاده در مدیریت ریسک:

بارش افکار

نمودار علت و معلول

نمودار پارتو

الگوی پاپیونی

روش SWOT

روش FMEA

به طور کلی مراحل فرایند انجام آزمایش شامل 5 مرحله به شرح زیر می باشد و در هر مرحله میتوان مقدار ریسک پذیری سیستم را محاسبه نمود.

• Pre-Preanalytical Processes
• Pre analytical Processes
• Analytical Processes
• Post Analytical Processes
• Post- post analytical Processes

در ادامه به مثال هایی از هر کدام می پردازیم:

الف) Pre-Preanalytical Processes

• اشتباه نوشتاری پزشک هنگام نوشتن درخواست آزمایش
• عدم وجود ارتباط منطقی بین نوع درخواست آزمایش و مشکل یا بیماری بیمار
• گرفتن شرح حال بالینی از یک بیمار و نوشتن آزمایشات وی برای بیماری دیگر

ب) Pre analytical Processes

• خطا در خواندن نسخه پزشک
• خطا در ثبت آزمایش در سیستم کامپیوتری
• نمونه گیری اشتباه و یا ایجاد همولیز

ج) Analytical Processes

• خطا در فرآیند انجام آزمایش به دلیل عدم دقت و نداشتن تبحر انجام دهنده آزمایش
• کالیبر نبودن تجهیزات و وسایل آزمایشگاه
• عدم رعایت شرایط نگهداری نمونه ها

د) Post analytical Processes

• خطا در وارد کردن جواب آزمایش در سیستم کامپیوتری
• ارائه تفسیر اشتباه از جواب آزمایش به بیمار توسط فرد آزمایشگاهی
• عدم ارائه به موقع جواب آزمایش به بیمار

ه) Post-Post Analytical Processes

• عدم حضور بیمار جهت گرفتن جواب آزمایش
• عدم ارائه جواب آزمایش به پزشک
• خطا در تفسیر نتایج آزمایش ها توسط پزشک

در این مقاله ابتدا مفاهیم پایه‌ای ریسک و خطر بررسی شد و تفاوت میان این دو واژه کلیدی تبیین شد. همچنین، معنای ریسک و اصول مدیریت ریسک در آزمایشگاه‌های بالینی توضیح داده شد و خوانندگان با انواع مختلف ریسک موجود در محیط‌های آزمایشگاهی آشنا شدند. روش‌های معمول و علمی ارزیابی و محاسبه ریسک نیز به اختصار معرفی گردید. شایان ذکر است که در مقالات بعدی، مباحث تکمیلی نظیر تعریف جامع‌تر خطر، شیوه‌های شناسایی و محاسبه آن و نیز پرداختن عمیق‌تر به روش‌های ارزیابی و مدیریت ریسک مورد بحث قرار خواهد گرفت تا شناختی کاربردی‌تر از ایمنی و کیفیت در آزمایشگاه‌های بالینی حاصل شود.

منابع: 

https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9853920/

https://www.researchgate.net/publication/365196282_Risk_Management_in_Clinical_Laboratory

سری کتاب های تضمین کیفیت در آزمایشگاه های پزشکی “ارزیابی خطر و عدم انطباق” جلد  7 تالیف (دکتر مظفر جباری)